Celem poniższych analiz jest eksplikacja, ujednoznacznienie i przystępne wyłożenie znaczenia pojęcia sprawiedliwość, występującego w pismach Emmanuela Levinasa. Cel to o tyle ważny, że pojęcie to – jak mam nadzieję wykazać – jest jednym z kluczowych pojęć spajających konstrukcję myślową filozofii Levinasa, a sam Levinas – jak z przekonaniem sądzę – jest jednym z ważniejszych myślicieli XX stulecia; nie wspominając już o wadze teoretycznej i politycznej samego tego pojęcia w perspektywie uniwersalnej.

W artykule poddano badaniu pojęcie przesądu w teoriach Kanta i Husserla. Według Kanta, przesądy należy odróżnić od sądów tymczasowych, które można nazwać antycypacjami lub maksymami wszelkiego badania. Wydajemy sąd tymczasowy o jakiejś rzeczy, zanim poznamy ją za pomocą sądu określającego. Z kolei przesądy są sądami tymczasowymi błędnie uznanymi za sądy określające, to znaczy sądami, które przyjmujemy jako zasady bez badania warunków ich prawdziwości. Kanta pojęcie przesądu ma zatem konotacje negatywne a celem filozofii krytycznej jest przezwyciężeniewszelkich przesądów. W przeciwieństwie (...) do Kanta, Husserl rozróżnia przesądy pozytywne i negatywne: pozytywny przesąd jest rozumiany jako przed-sąd w formie presumpcyjnej przedwiedzy i odpowiada Kantowskiemu pojęciu antycypacji, która jest właściwa sądowi tymczasowemu, podczas gdy obiektywistyczna naiwność okazuje się przesądem negatywnym.Celem fenomenologii jest zawieszenie wszystkich przesądów i to zawieszenie umożliwia badanie ich źródeł. W artykule autor wykazuje, że Husserlowska koncepcja przesądu jako przed-sądu jest analogiczna do Gadamerowskiej rehabilitacji przesądów jako przed-rozumienia. Dlatego też można wskazać podobieństwa między Kanta pojęciem sądu tymczasowego, Husserla ideą przedwiedzy i G adamera koncepcją przed-rozumienia. (shrink)

Za Arystotelesem logika postrzegana jest jako narzędzie filozofii. Po blisko 2 i pół tysiąca lat dostrzegamy, że nie tylko logika, ale także różne formalne narzędzia i struktury są narzędziami namysłu filozoficznego – i również – naukowego. Zwolennikiem takiego postrzegania sprawy był Jan F. Drewnowski. Narzędzia, o których mówię w tytule, to różnego rodzaju techniki i reguły wypracowane w naukach formalnych. Zaliczyć do nich możemy np. regułę modus ponens czy technikę dowodu rozgałęzionego. Z kolei przez strukturę formalną rozumiem pewien (...) obiekt formalny np. algebrę Boole’a albo przestrzeń topologiczną, które pozwalają modelować przedmioty różnych dziedzin naukowych, w tym filozofii. W niniejszym artykule zarysuję główne idee Drewnowskiego i w jaki sposób przestrzeń topologiczna pozwala na analizę tak różnych pojęć filozoficznych jak możliwy świat czy monada. Przykłady te posłużą do argumentacji za prawdziwością metodologicznych tez Drewnowskiego, że stosowanie logiki symbolicznej służy uściślaniu dowolnych dziedzin wiedzy i – jak sądzę – nie narusza bogactwa treści właściwych danej dziedzinie. (shrink)

Podstawowy wiedzy filozoficzny nazywa Karl Jaspers „wiedzy o tym, co obejmujące ”. Przy przedstawieniu podstawowej wiedzy filozoficznej nie chodzi Jaspersowi o określenie tego, czym jest byt w ogóle. Nie chodzi mu o zbudowanie jakiejś nauki o bycie. W podstawowej filozoficznej wiedzy, w rozumieniu Jaspersowskim, chodzi o otwarcie przestrzeni, w której byt może nas napotkać. To przedsięwzięcie wyraża także nazwa „periechontologia", pochodząca od starogreckich pojęć periéchon i logos, która oznacza „naukę o tym, co obejmujące". Sens periechontologii nie leży w dostarczeniu jakiejś (...) nowej ontologii, ale w zmianie świadomości rozumienia bytu. Byt rozumiany jako to, co obejmujące, według Jaspersa, nie może stać się przedmiotem poznania naukowego. Ten byt nie jest ani przedmiotem, ani podmiotem. On obejmuje jedno i drugie. Możemy go napotkać w różnych sposobach bycia, które mają charakter bytu tego, co obejmujące. (shrink)

Podstawowy wiedzy filozoficzny nazywa Karl Jaspers „wiedzy o tym, co obejmujące ”. Przy przedstawieniu podstawowej wiedzy filozoficznej nie chodzi Jaspersowi o określenie tego, czym jest byt w ogóle. Nie chodzi mu o zbudowanie jakiejś nauki o bycie. W podstawowej filozoficznej wiedzy, w rozumieniu Jaspersowskim, chodzi o otwarcie przestrzeni, w której byt może nas napotkać. To przedsięwzięcie wyraża także nazwa „periechontologia", pochodząca od starogreckich pojęć periéchon i logos, która oznacza „naukę o tym, co obejmujące". Sens periechontologii nie leży w dostarczeniu jakiejś (...) nowej ontologii, ale w zmianie świadomości rozumienia bytu. Byt rozumiany jako to, co obejmujące, według Jaspersa, nie może stać się przedmiotem poznania naukowego. Ten byt nie jest ani przedmiotem, ani podmiotem. On obejmuje jedno i drugie. Możemy go napotkać w różnych sposobach bycia, które mają charakter bytu tego, co obejmujące. (shrink)

Artykuł stanowi próbę autorskiej interpretacji dwóch kluczowych kategorii w filozofii Jaspersa: znak egzystencji i szyfr transcendencji. Pokazane zostało, jaka pomiędzy nimi zachodzi różnica i jakie łączą je relacje. Autorowi szczególnie chodziło o podkreślenie znaczenia Jaspersowskiego terminu „transcendencja”, często niesłusznie pojmowanego jako po prostu zaświaty. „Transcendencja” wywodzi się bowiem od „transcendowania ku” i oznacza takie transcendowanie, które nie zwraca się ani ku przedmiotom świata empirycznego, ani ku ukrytemu charakterowi ludzkiej osoby, którym to charakterem jest egzystencja, a mimo to staje (...) się nieodłączne od ludzkiego działania. (shrink)

Idea wolności jest klamrą spinającą całą filozofię Hegla. Chrześcijaństwo niesie ze sobą świadomość wolności - państwo jest jej realizacją. Dlatego też idea ta w owej podwójnej relacji jawi się jako punkt centralny systemu łączący sferę ducha absolutnego ze sferą ducha obiektywnego. Hegel przezwycięża opozycję, występującą we wcześniejszej filozofii, między "człowiekiem" i "obywatelem" poprzez zjednoczenie woli subiektywnej z wolą rozumną, konstruując w ten sposób etyczną całość - państwo - będące tą rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i korzysta z (...) niej (tylko o tyle, o ile partycypuje w świadomości ogółu). Treścią religii jest prawda absolutna, ale nie jest jej nadana forma myślowa - występuje raczej w postaci wyobrażenia. Stąd państwo jako twór rozumny sytuuje się pod względem formy wyżej niż religia. Pewne sformułowania Hegla, szczególnie zawarte w "Wykładach z filozofii dziejów" nasuwają myśl, że próbował on dokonać sakralizacji państwa. Jednakże w intencji Hegla nie leży oparcie aksjologii państwa o aksjologię religijną, czemu dobitnie daje wyraz w uzupełnieniu do § 270 "Filozofii prawa". Relacja między państwem a religią w planie społecznym ujęta jest przez Hegla następująco: dziedziną religii jest indywidualna wiara, podczas gdy państwo reprezentuje to, co ogólne, rozumne, etyczne. Można by dojść do przekonania, że Hegel optuje na rzecz liberalnej koncepcji rozdziału Kościoła i państwa. Wniosek taki byłby jednak pochopny, albowiem pomija się w ten sposób plan spekulatywny filozofii Hegla. Nowoczesne państwo jest wskroś rozumowe (a przynajmniej tak jest widziane przez filozofię), dlatego też każda różnica co do ich istoty jest z góry wykluczona. W państwie rozumnym świętość nie jest już czymś zewnętrznym w stosunku do rzeczywistości, lecz czystą wewnętrznością. Można zatem stwierdzić, że państwo stoi. nad Kościołem nie dlatego, iż jest sprzeczne z zasadą chrześcijańską, lecz właśnie dlatego, że jest tej zasady urzeczywistnieniem. Choć więc Hegel nie neguje wpływu religii na życie świeckie, to jednak pragnie ugruntować je na swoistych dlań wartości. (shrink)

‘FORGIVING’ IN DERRIDA’S PHILOSOPHY OF MEETING, OR ON ETHICS AS AN FUNCTION OF LANGUAGE Ethics, which became a central point of the late works by Jacques Derrida, is a peculiar project within works of this scholar. Even an observation that the ‘deconstruction’ was solely an initial epistemological procedure, whose aim was to force its way through tissue of appropriating discourses, in order to make it available for ethics to exist from the beginning, once again, does not exhaust the risen issue. (...) Ethics, as interpreted by Derrida, is based on the categories of the philosophy of meeting – first of all in the Levinas’ version – but is in no way exhausted within its classical interpretations. A reason for such a situation is a high status given to a language by the author of the ‘Margins of Philosophy’. The philosophy of meeting, according to him, takes place in words, gestures and events, which dialoging is an introduction to construction of a fundamental ethic situation, i.e. the moment of meeting. One of such keywords is ‘forgiving’ – that becomes not only a signal of openness to accept the other, but also a communicative slogan, creating a horizon of ethics. It turns out that an ability of ‘forgiving’ is a basic condition. Through meeting it we can give each other a hand, and overcome the surrounding walls and entanglements. This is the feature of ‘forgiving’, where Derrida sees a basic chance for survival of the most precious values of our culture. (shrink)

Wspólne dla różnego typu strukturalizmów matematycznych jest stwierdzenie, że dla matematyki jako nauki prawdziwa jest koniunkcja: a) matematyka jest nauką o strukturach oraz b) matematyka jest nauką dedukcyjną. Przedstawiane są odmienne argumenty na rzecz tych dwóch własności matematyki i różnie rozumiane są pojęcia strukturalności i dedukcyjności, co skutkuje powstawaniem różnego rodzaju strukturalizmów. Twierdzimy, że przy pewnym ustalonym sposobie rozumienia tych pojęć możliwa jest ich równoważność. Argumentujemy na rzecz takiego rozumienia strukturalizmu, które streszcza się w stwierdzeniu: a) matematyka jest nauką (...) o strukturach wtedy i tylko wtedy, gdy b) matematyka jest nauką dedukcyjną. (shrink)

Stanley Cavell (1926–2018) jest jednym z tych filozofów, którzy świadomie wychodząc od założenia wzajemnego dopełniania się filozofii i literatury, rozwijają swą refleksję teoretyczną na przecięciu obu tych dziedzin, traktując ową refleksję jako formę pisarstwa. W opinii Cavella literatura w niczym nie ustępuje poznawczo filozofii w kategoriach wartości poznawczych. Cavell posuwa się nawet do zakwestionowania zasadności sztywnego, nieprzezwyciężalnego podziału na te dwie dziedziny, zaś własne pisarstwo określa mianem krytyki epistemicznej, będącej swego rodzaju krytyką literacką. Choć sam wywodzi się (...) ze szkoły analitycznej, Cavell pozostaje niezwykle krytyczny wobec tej tradycji filozofowania, zarzucając jej, jak sam to ujmuje, „zapomnienie o ludzkim głosie”, utratę kontaktu z rzeczywistością, jak również wyalienowanie się z życia – ostatecznie nazywając filozofię analityczną „dyscypliną najbardziej obcą życiu i pisaniu”. Równocześnie sam zwraca się ku tradycji kontynentalnej, próbując połączyć te dwie odmienne tradycje intelektualne w ramach własnej refleksji filozoficznej. Tak oto Cavell sytuuje się na skrzyżowaniu rozmaitych obszarów i nurtów intelektualnych, zaś jego pole badawcze jest niezwykle szerokie i zróżnicowane – obejmuje filozofię, literaturę, film, teatr i muzykę. W niniejszym artykule zamierzam skupić się na kilku wybranych aspektach dzieła Cavella, nadal nie do końca rozpoznanych w ramach poświęconych mu studiów – takich jak użytek z pojęć filozoficznych oraz wybrane metody, wykorzystywane przez Cavella do interpretacji tekstów literackich, jak problem parafraz, metoda literalizacji języka (w kontekście Cavellowskiej analizy _Końcówki _Becketta), problem dzieła otwartego, zagadnienie zwyczajności związane z Cavellowską wersją filozofii języka potocznego (w kontekście wybranych cech filozofii Wittgensteina). Pod koniec tekstu kilka uwag poświęcam również hermeneutyce Cavella i sugeruję kontekst, w jakim można ją powiązać z innymi nurtami filozofii, zwłaszcza z filozofią Innego, wypracowaną przez Emmanuela Levinasa. (shrink)

Autor prezentuje mało znane fakty z historii polskiej nauki świadczące o tym, że przedstawiciele polskiej emigracji powojennej mieli bardzo dobre rozeznanie o sytuacji w nauce krajowej. W filozofii przykładem tego były kontakty Zbigniewa Jordana (1911–1977) z przedstawicielami filozofii pracującymi w kraju. Jordan przez wiele lat utrzymywał systematyczne kontakty z około czterdziestoma osobami, stanowiącymi elitę polskiej powojennej filozofii i socjologii. Do grona jego znajomych i korespondentów należeli m.in. Jan Łukasiewicz, ks. Józef Pastuszka, Tadeusz Czeżowski, Maria i Stanisław Ossowscy, (...) Tadeusz i Janina Kotarbińscy, Adam Schaff, Leszek Kołakowski, Jan Szczepański, Andrzej Grzegorczyk, a także przedstawiciele polskiej emigracji pracujący na uczelniach zachodnich. Dzięki tym kontaktom potrafił zrealizować naraz dwa cele. Po pierwsze, popularyzował godne upamiętnienia osiągnięcia nauki polskiej, dzięki czemu jego starania zapewniały ścisły związek między nauką krajową a światową. Po drugie, zapewniał historyczna ciągłość nauki polskiej, której nie przerwało nawet wprowadzenie komunistycznych porządków w kraju, które sprowadzały się do próby odrzucenia całej dotychczasowej tradycji. Autor stoi na stanowisku, że nauka stanowi najważniejszą część kultury i z tej racji dokonania Jordana powinny zostać spopularyzowane w całym środowisku nauki w Polsce jako przykład, którym winni kierować się jej młodzi adepci, koncentrujący się wyłącznie na karierze w zagranicznych instytucjach naukowych. (shrink)

Artykuł prezentuje i komentuje dyskusję pomiędzy J. F. Drewnowskim a S. Kamińskim, której przedmiotem było stosowanie logiki w filozofii, a ściślej w metafizyce ogólnej o orientacji arystotelesowsko-tomistycznej. Drewnowski prezentował w niej stanowisko reprezentatywne dla tzw. Koła Krakowskiego o możliwości stosowania narzędzi logiki formalnej w metafizyce, Kamiński takiej możliwości zaprzeczał. Spróbujemy wskazać pewne wnioski z tej dyskusji przydatne dla dzisiejszego rozumienia stosowania logiki w filozofii. W końcowej partii podjęta jest próba znalezienia przyczyn stanowiska Kamińskiego, które jest reprezentatywne dla przedstawicieli (...) tzw. lubelskiej szkoły filozoficznej. (shrink)

Idea końca historii jest nośna filozoficznie i szeroko komentowana przez przedstawicieli wielu tradycji filozoficznych. W niniejszym tekście przedstawiamy, jak owa idea jawi się w filozofii postmetafizycznej, odwołując się do trzech jej reprezentantów: Gianniego Vattima, Odo Marquarda i Viléma Flussera. Mimo różnic, które występują w ich ujęciach końca historii, można także zauważyć pewien wspólny rys, związany głównie z rozumieniem historii jako metanarracji oraz z krytycznym stosunkiem do metafizyki.

Lata 40. XIX wieku to okres wyjątkowo ożywionej debaty nad tożsamością narodu polskiego. Rozprawa Karola Libelta O miłości ojczyzny, wydana w poznańskim czasopiśmie Rok w 1844 r., jest jednym z reprezentatywnych przykładów ideowego fermentu tego czasu. W rozprawie autor formułuje zasadnicze pytanie o kształt i charakter narodu jako wspólnoty wartości. Redefiniuje jednakże kluczowe dla tematu pojęcia takie jak ojczyzna i patriotyzm. Postuluje konieczność precyzyjnego formułowania ról społecznych i zadań, których realizacja ma służyć odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Libelt akcentuje kwestię (...) nierozłączności narodu i państwa, stąd w komentowanej rozprawie pytania o podmiotowość narodu są ściśle powiązane z pojęciem bytu politycznego i refleksją nad jego partykularną, ale i uniwersalną misją w dziejach. W stosunkowo rzadko komentowanej i niedoinwestowanej badawczo rozprawie Karola Libelta wybrzmiewa także koncepcja zmiany struktury polskiego społeczeństwa. Libelt jako pierwszy polski intelektualista sformułował definicję inteligencji jako grupę ludzi wykształconych, posiadających specjalne kompetencje i kluczową rolę do odegrania w dążącym do samookreślenia narodzie. Na barkach inteligencji, rozumianej przez filozofa jako awangarda narodu, ciąży odpowiedzialność szerzenia oświaty, kształcenia ludu i propagowania postaw zmieniających jego ograniczający szansę ewentualnych reform światopogląd. Libelt określa inteligencki etos jako zespół wartości i zasad mających moc wzorotwórczą. Szczególnym znamieniem inteligenckiego projektu patriotyzmu czyni zaś pojęcie służby drugiemu człowiekowi i poświęcenia dla dobra wspólnoty, dla ojczyzny. Przez miłość ojczyzny rozumie m.in. przywiązanie do ziemi, praktykowanie obyczajów, kultywowanie tradycji, dbanie o piękno języka, znajomość narodowej literatury, poszanowanie praw i obywatelskich obowiązków, etc. Wielkim walorem rozprawy Libelta pozostaje łączenie perspektywy historiozoficznej z problematyką etosu grupy kierowniczej, co daje rezultat w postaci refleksji o charakterze socjologicznym, podbudowanej romantycznym maksymalizmem moralnym. (shrink)

Artykuł omawia analizę fenomenu życia religijnego w filozofii Williama Jamesa (1842-1910). Wskazano na kalwińskie korzenie twórcy pragmatyzmu a zwłaszcza na prezbiteriański schemat zwany sylogizmem praktycznym, który w powodzeniu życiowym szukał potwierdzenia posiadania łaski religijnej. Twórca pragmatyzmu, rozpoczął swoje badania od analizy przeżyć ludzkich z perspektywy psychologicznej. Pod koniec życia coraz więcej uwagi poświęcił analizie fenomenu życia religijnego. Poglądy swoje wyłożył w wykładach edynburskich w roku 1901, które zostały wydane w książce Doświadczenia religijne. Analizie przeżyć religijnych poświęcone są też końcowe (...) partie Pragmatyzmu (1907). James wskazuje na znaczenie przeżyć religijnych w życiu człowieka. Uważa, że istotę religii stanowi poczucie zależności, odczucie obecności tego, co nadprzyrodzone. W religii nie chodzi o dogmaty, instytucje czy rytuały, lecz o pożytek, jaki przynosi ona jednostce, porządkując jej życie. Głównym celem religii pozytywnych jest wyzwolenie człowieka od zła. Tak opisana religijność jawi się jako swoista sapientia, życiowa mądrość, która porządkuje ludzkie życie i wnosi w nie wartość dodatnią. Stąd takie rozumienie religii zostaje określone w artykule mianem sapientia pragmatica. (shrink)

Utożsamienie atomu z miarą powoduje włączenie powyższej kategorii, jak i całego systemu myśli Demokryta, do zupełnie innej sieci pojęć i związków symbolicznych funkcjonujących w filozofii greckiej. Gdy atom staje się miarą, to z definicji jest niepodzielną jednością w stosunku do wielkości mierzonych. Ujęcie to prowadzi do odrzucenia mechanistycznej interpretacji atomizmu Demokryta. Ruch atomów jako miar wynika z ich podobieństwa lub niewspółmierności, a nie ze wzajemnych mechanicznie rozumianych zderzeń. Nic nie powstaje i nie ginie, nie dlatego, że istnieje metafizyczna (...) różnica pomiędzy bytem a nicością, ale dlatego, że każda zmiana powinna być odnoszona do miar, które ją określają. Róż nica pomiędzy pełnią a pustką jest więc względna, co potwierdzają przekazy o atomach tak wielkich jak kosmos oraz twierdzenie, że pełnia nie bardziej istnieje niż pustka. Sama ta względność byłaby efektem użycia zasady izonomii do podstaw samego systemu Demokryta. A sama ta zasada byłaby jedynie konsekwencją tożsamości atomów z miarami. Z tej perspektywy w sposób pełniejszy rozumie się twierdzenie Demokryta, że atomy same w sobie nie mają właściwości. Nawet tzw. właściwości pierwotnych znanych z filozofii mechanistycznej. Trzeba uznać, że wszystkie jakości uzyskują jedynie poprzez odniesienie do określonych miar-atomów. Potwierdzeniem tego, że myśl Demokryta krążyła wokół pojęcia miary, jest cała jego myśl etyczna oparta na umiarze jako środku pomiędzy niedomiarem a nadmiarem. (shrink)

The article aims to analyse the development of the concept of totalitarianism in political sciences. The author puts an emphasis on international debates on totalitarianism. He also tracks the history of this concept, beginning with the nineteen twenties, in the context of Benito Mussolini’s rule in Italy and continuing with the legal perception of the term in Germany and Poland throughout the nineteen thirties, when the discourse moved to the US. It was in the last of those countries where the (...) first conference on totalitarianism was organised. Pointing to the manner in which the concept of totalitarianism is used with regard to communism and Nazism also constitutes an important thread in the article. (shrink)

Za „ojca” filozoficznej kategorii „godności”, która legła u podstaw kategorii prawnej, uznawany jest powszechnie Immanuel Kant. Przypomnieć jednak trzeba, że w bardzo podobny sposób, choć w zasadniczo odmiennym kontekście systemowym, charakteryzował godność Tomasz z Akwinu, pół tysiąca lat wcześniej, uznając ją za fundament bycia osobą. Stąd najistotniejszym i centralnym elementem, tytułowej, klasycznej koncepcji człowieka jest koncepcja godności. Akwinata jest autorem bodaj najbardziej rozbudowanej koncepcji osoby w tradycji filozofii klasycznej. Co więcej zmierzać będę do wykazania, że jego koncepcja lepiej nadaje (...) się do teoretycznego ugruntowania praw człowieka niż koncepcja Kanta. Rekonstruując propozycję Kanta ograniczam się, zasadniczo rzecz biorąc, do analizy Uzasadnienia metafizyki moralności. Interesować będą mnie zagadnienia podstawowe, przede wszystkim – wynikające z różnicy kontekstów systemowych – różnice w pojmowaniu bycia celem samym w sobie. W perspektywie ontologicznej koncentrować się będę na powiązaniu godności z indywidualnością; w perspektywie antropologicznej – na tym, jakiego typu działania stanowią o doskonałości człowieka, jakie działania (czym określone) realizują człowieka jako cel sam w sobie. W szczególności interesować się będę miejscem rozumu i woli w określaniu treści działań (w perspektywie kantowskiej będzie to pytanie o określenie treści powinności; w perspektywie Tomasza – pytanie o treść realizowanego dobra). Zasadnicze pytanie, które leży u podłoża podjętej problematyki antropologicznej, jest pytaniem o to, na ile dla pojmowania godności istotne jest uznanie woli jako w sposób wolny współokreślającej treść powinności (Kant) lub dobra (Akwinata), a na ile woli jedynie podążającej za poznaną powinnością lub poznanym dobrem. Zmierzać będę do uzasadnienia tezy, że koncepcja Akwinaty w ugruntowaniu godności akcentuje wprost indywidualność opartą na wyborze czegoś, co nie jest jednoznacznie treściowo obiektywnie zdeterminowane i co wykracza poza to, co powszechne, poza to, co gatunkowe; natomiast koncepcja Kanta godność wiąże przede wszystkim z tym, co powszechne, gatunkowe i zapoznaje doniosłość indywidualności dla pojmowania godności. (shrink)

Modelowanie komputerowe odgrywa istotną rolę we współczesnej nauce. Epistemologiczna rola, jaką odgrywają takie modele oraz prowadzone na ich bazie symulacje skłaniają do postawienia pytań o możliwe użycie podobnych metod w filozofii. Pomysły wykorzystania narzędzi matematycznych do sformułowania koncepcji filozoficznych sięgają czasów Barucha Spinozy i Isaaca Newtona. Newtonowska filozofia przyrody stała się przykładem udanego zastosowania matematycznych rozważań do opisu przyrody na poziomie fundamentalnym. Oczywiście podejście Newtona otworzyło zarówno nowe obszary badań w fizyce, jak i stało się źródłem dla nowych rozważań (...) o rzeczywistości fizycznej. Według Michała Hellera niektóre teorie fizyczne można traktować jako specyficzne formalizacje koncepcji filozoficznych. Modelowanie komputerowe w filozofii może być traktowane jako rozszerzenie tej idei, co będę starał się ukazać w niniejszym artykule. Będę również rozważał rolę modelowania komputerowego jako źródła nowych metafor filozoficznych zgodnie z koncepcją technologii definiującej D. J. Boltera. Rozważania te wiodą do konkluzji mówiącej, że w metodologii filozofii zachodzą istotne zmiany. Nowe podejście nie sugeruje odrzucenia bądź zanegowania dotychczasowych metod, a wskazuje raczej nowe narzędzie analityczne filozofii i źródło inspirujących metafor. (shrink)

Od metafizycznej neutralności do metafizyki problemów. Status metafizyki w filozofii Husserla Streszczenie Artykuł prezentuje przejście filozofii Husserla od psychologii fenomenologicznej do fenomenologii transcendentalnej jako zwrot metafizyczny. Husserlowska fenomenologia przedtranscendentalna jako deskryptywna analiza fenomenów mentalnych wyklucza wszelkie metafizyczne pytania dotyczące istnienia świata zewnętrznego, podczas gdy fenomenologia transcendentalna nie jest metafizycznie neutralna, ponieważ ma za zadanie odsłonięcie ostatecznego sensu świata w jego faktycznym istnieniu. Z jednej strony, zgodnie z pierwszeństwem ejdetycznych możliwości przed rzeczywistością, fenomenologia transcendentalna jako nauka (...) ejdetyczna poprzedza metafizykę jako naukę o rzeczywistości i umożliwia ją. Z tego punktu widzenia fenomenologia transcendentalna może być rozumiana w znaczeniu ostatecznego ugruntowania metafizyki jako uniwersalnej i absolutnej nauki o faktach, która jest zwieńczeniem naturalnych nauk o bycie. Z drugiej strony, zasada pierwszeństwa istoty przed faktem nie znajduje zastosowania do transcendentalnego faktu konstytucji świata i ten irracjonalny fakt prowadzi do metafizyki jako filozofii dotyczącej „najwyższych i ostatecznych zagadnień”, takich jak teleologiczne, teologiczne i etyczne zagadnienia. Zagadnienia te okazują się irracjonalną resztą (metafizycznym residuum) fenomenologii transcendentalnej i jej zwieńczeniem. Słowa kluczowe: ejdetyczne możliwości, fakt absolutny, fenomenologia transcendentalna, metafizyka krytyczna, metafizyka problemów, nauka o faktach. (shrink)

Powrót do filozofii starożytnej Grecji pozwala przypomnieć etyczny wymiar politycznej aktywności, w którym umiejętność łączenia dobra własnego z dobrem ogółu postrzegano jako świadectwo rozumnej natury człowieka wolnego i odpowiedzialnego zarazem. Republikański ideał życia zostaje przez Arendt skonfrontowany z dominującymi tendencjami politycznymi oraz ekonomicznymi, które rozwinęły się w nowożytnej kulturze europejskiej. Etyczne zdeprecjonowanie sfery publicznej prowadziło do postrzegania jej w kategoriach przymusu i przemocy, stanowiących zagrożenie indywidualnej wolności. Na znaczeniu zyskała natomiast sfera indywidualnej aktywności, związanej zwłaszcza z pracą wytwórczą, (...) zarobkowaniem oraz konsumowaniem. Zwyciężyła idea prywatności, bogactwa, rywalizacji. Narodziło się społeczeństwo masowe, składające się ze zatomizowanych jednostek niezdolnych do wzięcia na siebie odpowiedzialności za wspólnotę polityczną. (shrink)

[t. 1.] 1750-1830 -- [t. 2.] 1831-1864 -- [t. 3.] 1865-1895 -- [t. 4., zesz. 1.-2.] 1896-1918.

W artykule przedstawiam tezę, uznawaną przez większość uczonych, że spełnianie postulatu naturalizmu metodologicznego jest warunkiem koniecznym naukowości oraz wskazuję na jej znaczenie dla relacji nauki i religii. Mówiąc o religii w tym artykule, mam na myśli przede wszystkim teizm chrześcijański. Staram się wykazać, że współczesna nauka nie pozostawia żadnych luk ani w naszej wiedzy (nie mam bynajmniej na myśli tego, że wszystkie problemy zostały już przez naukę rozwiązane), ani w porządku przyrodniczego świata, których wyjaśnienie wymagałoby odwołania do jakiejś nadnaturalnej, transcendentnej (...) sfery postulowanej przez religie teistyczne. W chrześcijaństwie uznaje się zajście takich zdarzeń w historii Wszechświata, dla wyjaśnienia których, konieczne jest odwołanie do takich działań czynników nadnaturalnych, które łamią naturalny porządek przyrodniczy. Jeśli faktycznie tak jest, to można twierdzić, iż współczesna nauka jest niezgodna z doktryną chrześcijańską. Będę argumentował również, że jeśli przyjmuje się realistyczną interpretację teorii naukowych powstałych na bazie naturalizmu metodologicznego oraz uwzględnia się znaczenie nauki we współczesnej kulturze Zachodu, to naukowy model rzeczywistości (jeżeli możemy mówić o istnieniu takiego modelu) należy uznać za skłaniający do ateizmu. (shrink)

Treścią artykułu jest charakterystyka cech swoistych polskiej wersji modernizmu. Analiza polskiej myśli estetycznej z przełomu XIX i XX w. wskazuje, że program polskich modernistów niesłusznie utożsamia się z estetyzmem. Wydaje się, że modernistycznego odwrotu od rzeczywistości nie należy traktować jedynie jako ucieczki od skomplikowanych problemów ówczesnej codzienności. Równie uprawnione jest interpretowanie go jako sposobu wiodącego do zachowania wartości humanistycznych, które zatraciły się w otaczającej artystów rzeczywistości. Aksjologię modernistów uzasadniało założenie o monistycznym charakterze bytu. Jego naturalną konsekwencją było traktowanie (...) sztuki - ze względu na jej cechy - jako jedynego rodzaju działalności ludzkiej, który umożliwia kontakt z Absolutem. Bowiem zbliżenie do istoty rzeczy jest możliwe jedynie poprzez dzieło sztuki stanowiące przekaz wartości absolutnych. Wysoka ranga twórczości wynika z faktu, iż wartości te są zapośredniczone w duszy twórcy. (shrink)

Neuronauki dokonały znacznego postępu w rozumieniu wyższych czynności poznawczych, w tym procesów decyzyjnych. Brakuje jednak zarówno prostych modeli, które pozwolą wyobrazić sobie te procesy, jak i głębszej refleksji nad wpływem tych wyników na zrozumienie natury umysłu, rozproszenia obaw, że nie jesteśmy tylko automatami. Płodny punkt widzenia na kwestię reprezentacji mentalnych daje próba zrozumienia, w jaki sposób informacja reprezentowana jest przez mózgi, jak w przybliżony sposób opisać stany mózgu tak, by można je było zinterpretować jako reprezentacje mentalne odnoszące się do (...) umysłu. Czym jest w nas to, co podejmuje decyzje? Jest to kluczowa kwestia dla zrozumienia wielu zagadnień klasycznej filozofii, od wolnej woli i problemu ciała i umysłu poczynając. Chociaż iluzja homunkulusa jest silna można się od niej uwolnić. Analiza procesów podejmowania decyzji wymaga zrozumienia w jaki sposób zakodowane są w mózgu najprostsze pojęcia. Jedynie przez aproksymację fizycznych stanów mózgu, zawierających znacznie więcej informacji niż stany mentalne, możemy dokonać istotnego postępu w rozumieniu i opisie reprezentacji mentalnych, przydatnych nie tylko filozofom, ale też mających zastosowania w analizie języka naturalnego, kategoryzacji pojęć w psychologii i architekturach kognitywnych w sztucznej inteligencji. Ucieleśnienie jak i enaktywizm są dla rozwoju reprezentacji pojęć bardzo istotne ale nie wystarczające. Po analizie współczesnej wiedzy o reprezentacji pojęć w mózgu zaprezentowano podejście oparte o język układów dynamicznych, które oferuje dość prosty język, pozwalający zrozumieć zaskakujące, często nieracjonalne decyzje podejmowane przez ludzi. Dzięki symulacjom komputerowym można się spodziewać znacznego postępu w rozumieniu reprezentacji mentalnych i wyższych czynności poznawczych, w szczególności procesów podejmowania decyzji. (shrink)

W historii filozofii występują dwa przeciwstawne ujęcia ludzkiego istnienia. 1. Filizofie esencjalistyczne, które upatrują istotę człowieka w spójności i harmonii Jego bytu, równowadze zewnętrznej i wewnętrznej, w zgodności jednostki ze sobą i otoczeniem. Od czasów Platona postulowały one utożsamienie się jednostki z funkcją pełnioną przez nią w społeczeństwie i państwie. Dla myśli filozoficzno-politycznej, określającej warunki harmonijnego współżycia ludzi w społeczeństwie było ważne wyodrębnienie przede wszystkim stałych składników istnienia tworzących tożsamość bytu człowieka oraz regularność i przewidywalność jego zachowań. 2. W (...) innym nurcie filozoficznej refleksji nad człowiekiem widzi się swoistość istnienia w egzystencjalnym ruchu samotworzenia się jednostki, w jej nieustającym stawaniu się człowiekiem w procesie stałego przezwyciężania nieodłącznych od egzystencji napięć. Myśl egzystencjalna (np. Pascal, egzystencjaliści, ale podobne intuicje można też spotkać u innych filozofów) traktuje istnienie człowieka jako strukturalne "transcendowanie" - przekraczanie przez wolny wybór jednostki przedmiotowo-tożsamościowego składnika egzystencji, jej harmonii i równowagi. Tożsamość jednostki (także jej roli społecznej) jawi się w tej optyce jako zjawisko ontologicznie względne, wtórne w stosunku do swobodnego określania przez jednostkę globalnego sensu swego życia. Z kolei, na płaszczyźnie ontycznej człowiek istnieje, wedle koncepcji egzystencjalnej, w dwóch równoległych niesprowadzalnych do siebie sposobach istnienia. Uwzględnienie tego faktu wymaga dualnego patrzenia na człowieka zarówno jako na tożsamość (określonej osobowości i roli społeczno-zawodowej) i jako na transcendencję - egzystencjalny proces samotworzenia się jednostki. Filozofia polityczna uważa za najważniejszy tożsamościowy aspekt istnienia, zaś filozof-moralista interesuje się przede wszystkim aspektem transcendencji, wolności jednostki do ustanawiania sensu swego istnienia. Każdy z tych punktów widzenia powinien akceptować dwoistość egzystencjalnej sytuacji człowieka i nie rościć pretensji do posiadania globalnej wiedzy o człowieku i jego obowiązkach. Zarówno polityk-ustawodawca mający na uwadze harmonię i stabilność społeczną (tożsamość ról społecznych, stałość zachowań jednostki, przewidywalność jej działań), jak i filozof-moralista ma swoje dobrze uzasadnione racje. Rozwojowi kultury służy utrzymanie na zasadzie komplementarności obu odmiennych poglądów na człowieka i zachowanie między nimi pewnych napięć, które nigdy całkowicie usunąć się nie dadzą. (shrink)

Brytyjska estetyka została w XVIII wieku zapoczątkowana pracami A.A.C. Shaftesbury’ego i Josepha Addisona. Shaftesbury jako pierwszy wskazał na specyfikę doświadczenia estetycznego, odmiennego od bezpośredniego doznania zmysłowego, odwołując się do pojęć zmysłu wewnętrznego ( inward sense ) oraz bezinteresowności jako warunku tego doświadczenia. Do wyobraźni czytelników przemawiał pochodzący z Moralistów przykład pasterza podziwiającego piękno oceanu: „Doża, jako pan młody, który w majestatycznym bucentaurze płynie na łonie swej Tetydy – mówi jeden z rozmówców tego dialogu – posiada mniej niż (...) biedny pasterz, który, swobodnie wyciągnięty na zwisającej skale lub szczycie wysokiego cypla, zapomina o swych stadach i podziwia piękno oceanu” [Shaftesbury 1790, 328]. Ocena piękna wiąże się z przyjemnością płynącą z kontemplacji zjawisk, nie odnosi się do realnego istnienia przedmiotów. Pojęcie bezinteresowności w filozofii Shaftesbury’ego rozumiane jest jednak znacznie szerzej. Oznacza ono pewien sposób percypowania zjawisk poddanych kontemplacji i osądowi estetycznemu. Skoro zaś smak estetyczny opiera się na odrębnej władzy zmysłu wewnętrznego, podmiotowego warunku doświadczenia piękna, bezinteresowność odwołuje się także do określonej postawy, gdy obserwator porzuca własne, indywidualne upodobanie (związane z doznawaniem przyjemności, nie zaś piękna), a wydaje sąd, który ma mieć charakter obiektywny. Podając powody zepsucia smaku, Shaftesbury pisze m.in. (shrink)

Tekst stanowi krytyczne omówienie książki Jacka Migasińskiego W stronę fenomenologii niezjawiskowej, która jest doskonałym podsumowaniem współpracy polsko-francuskiej i realizuje jedną z najistotniejszych jej funkcji, czyli owocny dialog między badaczami z różnych krajów. Recenzowana książka jest kompetentnym komentarzem do tego, co dzieje się w fenomenologii francuskiej, a jej autor koncentruje się głównie na analizie tekstów Emmanuela Lévinasa i Maurice’a Merleau-Ponty’ego. Na książkę Jacka Migasińskiego składa się jedenaście esejów o rozmaitej fenomenologicznej tematyce: znajdziemy w niej problematykę intersubiektywności, czasu, afektywności i próby (...) budowania dyskursu perfomatywnego w fenomenologii na przykładzie filozofii Lévinasa. Tytułowe określenie „fenomenologia niezjawiskowa” oznacza odsłonięcie najgłębszych źródeł sensu władającego każdym z penetrowanych obszarów i obalenie dualizmów panujących w klasycznym myśleniu, ale także transgresyjność fenomenologii i jej skłonność do nadmiaru. To właśnie ta metoda, polegająca na testowaniu granic i na wykraczaniu poza nie w procedurze przelicytowywania tego, co może być źródłem fenomenów, wyznacza kierunek, w jakim według Migasińskiego zmierza dziś fenomenologia francuska. (shrink)

In the individual, social, and political dimensions, the shaping of the liberal tradition has met up with and will continue to meet up with the presence of the Roman Catholic Church with its own philosophy. Yet has this always led to sharp conflict between Catholicism and liberalism? Has the social thinking of the Church evolved in its assessment of the liberal tradition and vice versa? Have there been points in common in the two systems of thinking? In contrast, where have (...) sparks appeared? Does Catholicism support the stability of liberal democracy? A response to these questions comprises the primary aim of the work at hand. Herein is a presentation and appraisal of one of the most interesting and continually lively clashes, accompanied by a portrayal of both Catholicism and liberalism. Analysis will be conducted at the level of social philosophy, through incidental political practice, and from the historical perspective – all of which together will enable illustration of the dynamic relationship between Catholicism and liberalism. Due to the scope of liberalism, the analysis of the Catholicism-liberalism relationship will be limited solely to the philosophy of politics and of economics. Such a restricted social philosophy involves the following issues: the genesis, essence, and characteristics of social policy; its ultimate justification or lack thereof; the relationship between the political society and its members; the types of structured political communities; the genesis, nature and duties of political authorities; the definition of the law, its foundations and limitations; the essence and properties of economic life; types of ownership; and, finally, the relations taking place between politics and economics. The problem inherent in an encounter between the social thinking of the Roman Catholic Church and liberalism appear to be especially meaningful in the context of the Polish discourse regarding the new order, its theoretical bases and institutions, projects for the realization of individual freedom, and the superiority or inferiority of values in today’s pluralistic universe. This matter is of great consequence and significance – not only intellectually but above all practically – and manifests itself in political, economic, and cultural life. Nonetheless, for decades now, Polish research into this issue has been entangled in occasional conflicts of a worldview and political nature. In turn, there is a lack of understanding and objective theoretical reflection on the subject. In fact, there are no publications which attempt to understand liberalism and assess the validity of the accusations against it. The vast amount of literature devoted to this problem most frequently opens, right from the start, with arguments stemming from either a Marxist or Catholic apologetics. The liberal credo is not identified with the philosophy of politics, but rather the theory of pro-capitalist economics. This, as a result, not only misrepresents the crux of liberalism, but also narrows the catalogue of responses by the Church on this very topic – starting with the encyclical Rerum novarum (1891) by Pope Leo XIII. In order to resolve this problem, the analysis will be rooted in the broader philosophical and historical context. In other words, it will look into liberalism on the one hand, and into those Church documents in which that institution first spoke of liberalism on the other. The discussions and deliberations contained within this volume are laid out in an introduction, four chapters, and a conclusion. The introduction includes the theoretical bases and methodological assumptions of this work, taking into account the principles of philosophical reflection and analysis. The fundamental chapters present the evolution of an attitude towards liberalism in the social teachings of the Roman Catholic Church – from Pius VI to John Paul II – taking under consideration the key moments and figures in the development of liberalism (e.g., John Locke, John Stuart Mills, John Rawls). In this time period four stages of a Catholic reference to liberalism will be distinguished. The first three constitute: 1) animosity and condemnation (from Pius VI to Pius IX), 2) criticism accompanied by tolerance (from Leo XIII to Pius XII, and 3) criticism accompanied by limited concord (from John XXIII to Paul VI). Today, and with increasing frequency, voices are heard speaking of the teachings of John Paul II as marking a new caesura in the Catholic-liberalism relationship. Hence it is worth re-evaluating and re-analyzing if such opinions are justified. The volume closes with a conclusion comprising an attempt to answer the following questions. Are Catholic accusations addressed at liberalism correct or not? Has liberalism turned out to be a philosophy open to criticism and capable of modification as the weak points in liberal theory and practice are disclosed? Can Catholic values enrich the liberal political order? Can Catholic moral-religious norms, introduced into the realm of political responsibilities, endanger the foundations of the liberal system? Reviewing the evolution of Catholicism as well as liberalism, has Catholicism found its place amidst the pluralistic harmony of liberal democracy? Kształtowanie się tradycji liberalnej napotykało i będzie napotykać na promowaną przez Kościół rzymskokatolicki filozofię, zarówno w wymiarze indywidualnym, społecznym, jak i politycznym. Czy zawsze prowadziło to do ostrego sporu między katolicyzmem a liberalizmem? Czy społeczna myśl Kościoła ewoluowała w swojej ocenie tradycji liberalnej i vice versa? Czy w obu systemach myślowych istniały punkty wspólne? Czego dotyczyły ogniska zapalne? Czy katolicyzm wspiera stabilność liberalnej demokracji? Te pytania sprawiły, że głównym celem niniejszej pracy jest prezentacja i ocena jednego z najbardziej interesujących i wciąż aktualnych sporów, a pośrednio przedstawienie dwóch filozofii – katolicyzmu i liberalizmu. Analiza tego sporu prowadzona jest na płaszczyźnie filozofii społecznej, incydentalnie – praktyki politycznej w ujęciu historycznym, co umożliwia ukazanie dynamiki relacji między katolicyzmem i liberalizmem. Z powodu zakresu liberalizmu w analizie relacji katolicyzm – liberalizm praca ta ogranicza się jedynie do filozofii polityki i filozofii gospodarki. Tak okrojona filozofia społeczna interesuje się następującymi problemami: genezą, istotą i cechami społeczności politycznej, jej ostatecznym uzasadnieniem lub brakiem takowego oraz relacjami między społeczeństwem politycznym a jego członkami, typami ustrukturyzowania wspólnoty politycznej, genezą, naturą i zadaniami władzy politycznej, definicją prawa, jego podstawą i ograniczeniami, istotą i właściwościami życia gospodarczego, rodzajami własności, stosunkami zachodzącymi między polityką a ekonomią. Problem spotkania myśli społecznej Kościoła katolickiego z liberalizmem wydaje się szczególnie znaczący również w kontekście polskich dyskusji o tworzącym się ładzie, jego teoretycznych podstawach i instytucjach, projekcie realizacji indywidualnej wolności oraz wyższości i niższości wartości w dzisiejszym, pluralistycznym uniwersum. Problem ten ma olbrzymie znaczenie nie tylko intelektualne, ale przede wszystkim praktyczne, objawiające się na poziomie życia politycznego, ekonomicznego i kulturowego. Jednak od wielu dziesięcioleci polskie studia nad tym zagadnieniem są uwikłane w doraźne konflikty o charakterze światopoglądowym i politycznym, natomiast brakuje rozumiejącej i obiektywnej refleksji teoretycznej na ten temat. Właściwie nie ma publikacji próbujących zrozumieć liberalizm i ocenić zasadność stawianych mu zarzutów. Ogrom literatury poświęcony temu problemowi najczęściej zawiera prace już na wstępie wychodzące z pozycji apologetycznie marksistowskich czy katolickich. Utożsamia się w nich credo liberalizmu nie z filozofią polityki, lecz z teorią ekonomii prokapitalistycznej, co nie tylko zakłamuje istotę liberalizmu, lecz także zawęża katalog wypowiedzi Kościoła na jego temat, rozpoczynając je od encykliki Rerum novarum (1891) Leona XIII. Aby sprawę wyjaśnić w niniejszej książce, analiza jest umieszczona w szerszym kontekście filozoficznym i historycznym, czyli „ma wgląd”, z jednej strony w liberalizm, z drugiej – w dokumenty Kościoła, w których on po raz pierwszy zabrał głos w sprawie liberalizmu. Rozważania zawarte w niniejszej pracy podzielone są na wstęp, cztery rozdziały i zakończenie. We wstępie prezentuję podłoże teoretyczne i założenia metodologiczne rozprawy, przestrzegając zasad refleksji i analizy filozoficznej. Rozdziały przedstawiają ewolucję stosunku do liberalizmu w społecznej nauce Kościoła rzymskokatolickiego, od czasów Piusa VI do Jana Pawła II, z uwzględnieniem ważniejszych momentów rozwoju myśli liberalnej (John Locke, John Stuart Mill, John Rawls). W omawianym okresie wyróżniam cztery etapy katolickiego odniesienia do liberalizmu: pierwszy – wrogości i potępienia (od Piusa VI do Piusa IX), drugi – krytyki, ale zarazem tolerowania (od Leona XIII do Piusa XII), trzeci – krytyki, choć i ograniczonej zgody (od Jan XXIII do Pawła VI) i czwarty – powszechnie oceniany jako przełom w katolickiej percepcji liberalizmu (pontyfikat Jana Pawła II). Całość rozważań zamknie zakończenie, którego treścią jest próba odpowiedzi na pytania: czy katolickie zarzuty pod adresem liberalizmu są trafne czy też nie? Czy liberalizm okazał się filozofią otwartą na krytykę, zdolną do modyfikacji pod wpływem ujawniania słabych stron teorii lub praktyk liberalnych? Czy wartości katolickie mogą wzbogacić liberalny porządek polityczny? Czy też katolickie normy moralno-religijne, wprowadzone w obręb obowiązków politycznych, zagrażają fundamentom ustroju liberalnego? Czy zarówno wobec ewolucji katolicyzmu, jak i liberalizmu katolicyzm odnalazł się w pluralistycznej harmonii liberalnej demokracji? (shrink)

Kategoria struktur metodologicznych wprowadzona przez Zygmunta Hajduka jest kategorią nową, nieużywaną dotąd w rozważaniach metodologicznych i niemającą w nich ugruntowanego miejsca. Dlatego można zapytać o funkcję, jaką miałaby ona pełnić w metodologii nauk, oraz ojej przydatność jako ogólnego pojęcia metodologicznego. Zasadnicze pytanie, jakie stawiam to: czy wprowadzony przez Z. Hajduka termin struktury metodologiczne może służyć jako najogólniejsza kategoria wyznaczająca przedmiot badań metodologii nauk? Odpowiadając negatywnie na to pytanie, przedstawiam argumenty, jakie przemawiają przeciwko używaniu pojęcia struktur metodologicznych w ten (...) sposób. Moja argumentacja przebiega w następujący sposób. Przywołując funkcjonujące w metodologii nauk zasadnicze sposoby rozumienia nauki, ujęcie metodologii nauk wyznaczone przez Szkołę lwowsko-warszawską i tradycję metodologiczną KUL, będącą jej kontynuacją, typy metodologii, współczesne anglosaskie ujęcia filozofii nauki oraz rozumienie analizy metodologicznej, próbuję wskazać w miarę całościową mapę kategorii metodologicznych wyznaczających przedmiot badań metodologii nauk. Następnie odnoszę do niej kategorię struktur metodologicznych jako wyznaczającą, moim zdaniem zbyt wąsko, przedmiot badań metodologii nauk i przeprowadzam krytykę pojęcia struktur metodologicznych jako najogólniejszej kategorii wyznaczającej przedmiot badań metodologii nauk. Wskazuję także na niekompletność zaproponowanej przez Z. Hajduka listy struktur metodologicznych, którymi zajmuje się metodologia nauk. (shrink)

Genealogia jako dziedzina wiedzy badająca więzy rodzinne, zarówno te wynikające z filiacji, jak i te stanowiące konsekwencje małżeństwa, jest tą z nauk pomocniczych historii, która pozwala m.in. spojrzeć na portretowaną w biografii osobę z perspektywy relacji z poszczególnymi członkami rodziny, jak i miejsca, które dana osoba w kręgu rodzinnym zajmowała. Nie inaczej jest w przypadku wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego (1553–1620), którego postać od pewnego już czasu wzbudza coraz większe zainteresowanie badaczy. Jedni skupiają się na jego działalności politycznej, w tym (...) przede wszystkim na wywołanym przez magnata rokoszu, drudzy tematem swoich prac uczynili religijność wojewody i bezpośrednio z nią związaną działalność fundacyjną, inni zaś skupili się na kwestiach o charakterze genealogicznym, w tym na pokazaniu Zebrzydowskiego w kręgu jego rodzinny, zarówno tej najbliższej, jak też dalszej. W ostatni w wyżej wymienionych nurtów wpisuje się niniejszy artykuł, który stanowi odpowiedź na pojawiające się w literaturze nieścisłości dotyczące związków małżeńskich Mikołaja Zebrzydowskiego. W opublikowanych ostatnio pracach pojawiła się bowiem informacja o dwóch małżeństwach wojewody krakowskiego, z których pierwsze miał zawrzeć z nieznaną z imienia kobietą, drugie zaś z Dorotą z Herburtów, która zmarła w 1610 r. Stanowi to konsekwencję niepoprawnie przetłumaczonego, a następnie źle zinterpretowanego wpisu z Metryki Koronnej, o czym też szerzej traktuje niniejszy artykuł. Zawarte we wpisie sformułowanie _ad secundas nuptias _odnosi się bowiem do mogącego zaistnieć w przyszłości hipotetycznego związku małżeńskiego, który łączyłby wdowę po Mikołaju Zebrzydowskim – Dorotę z Herburtów, z innym mężczyzną. Tym samym wpis w Metryce Koronnej nie odnosi się do związków małżeńskich wojewody, a co za tym idzie nie mówi nic o jego rzekomych dwóch małżeństwach. (shrink)

Wiek osiemnasty – wiek rozumności, wyzwalania umysłu z błędów, doskonalenia i rozwoju ludzkości – często uważa się także za szczególnie istotny czas postępowej dyskusji o kobiecie, jej roli społecznej, czas torujący drogę do jej instytucjonalnej edukacji i w konsekwencji emancypacji. Analizując treści prac znaczących myślicieli Oświecenia, należy jednak dojść do wniosku, że Kantowskie słowa wskazujące jako ideę przewodnią Oświecenia: „Odważ się posługiwać własnym rozumem!”, nie odnoszą się do kobiety. Podmiotem myślenia filozoficznego pozostaje mężczyzna, choć używany w dziełach filozoficznych (...) tego okresu z upodobaniem i konsekwencją termin „człowiek” może pozornie wskazywać na ogólne zainteresowanie obiema płciami i równe traktowanie mężczyzn i kobiet. Kobiety nadal postrzega się jako istoty niższe pod względem umysłowym. Umieszcza się je w pułapce małżeństwa rozumianego jako związek tworzący „jedną osobę moralną”, czy też „jedną osobę duchową”. Zmiany w edukacji kobiet, choć w dobie Oświecenia się dokonały, nadal polegają na kontroli wiedzy im przekazywanej, a nadto wiedzy ukierunkowanej na uformowanie określonych cech związanych z rolą żony i matki. Wskazane zagadnienia w artykule są rozważane na przykładzie trzech myślicieli Oświecenia: J.-J. Rousseau, I. Kanta oraz H. Kołłątaja. (shrink)

Niniejszy esej stanowi zbiór podstawowych poglądów brytyjskiego filozofa Robina George’a Collingwooda na cele i zadania nauk historycznych. Zawiera krytykę ujmowania historii jako dyscypliny dążącej do ustanowienia ogólnych, rządzących biegiem dziejów, praw oraz jako dyscypliny zmierzającej do odkrycia, realizowanego w dziejach, boskiego planu. Jest on próbą wykazania różnic między historią a filozofią historii, sztuką i nauką. Wyraża pogląd, że nie istnieje coś takiego jak czysty fakt historyczny, że nie jesteśmy w stanie, w sposób absolutny, poznać jakiegokolwiek faktu historycznego, mimo (...) że wiedza o nim zwiększa się, oraz że myślenie historyczne bazuje na percepcji.Konkluzją esejujest myśl, że każdy historyk patrzy na przeszłość z własnego punktu widzenia, a więc źródła, zjakich korzysta, i wnioski, do jakich dochodzi, będą się znacząco różniły od źródeł i wniosków innych historyków, oraz myśl, że każde wydarzenie historyczne jest niewy- czerpalne w tym sensie, że w rękach każdego nowego historyka przybiera inny kształt. (shrink)

Istnieje spór w obrębie filozofii sięgający już starożytności i polemiki Platona z Sofistami, dotyczący ugruntowania metafizyki jako dziedziny autonomicznej, która byłaby zdolna do badania swoistych elementów rzeczywistości, przysługujących tylko i wyłącznie metafizyce. We wstępnych rozważaniach przedstawiamy sposób, w jaki ten spór można rozumieć oraz jak można go rozwiązać. Tezą metafilozoficzną naszych analiz będzie stwierdzenie, że w celu ugruntowania metafizyki musimy wskazać na swoiste doświadczenie, które mogłoby zapewnić bezpośredni dostęp poznawczy do abstrakcyjnego przedmiotu metafizyki. W niniejszych badaniach, rolę tego (...) doświadczenia będzie pełnić intuicja, którą utożsamiamy z poznaniem apriorycznym – ujmowanym jednak nie jako poznanie pojęciowe bądź dedukcyjne – lecz jako poznanie naoczne, które (używając języka fenomenologii) źródłowo (materialnie) prezentuje nam swoistą sferę przedmiotową. By lepiej zrozumieć zjawisko intuitywnego poznania do którego bardzo często filozofowie implicite się odnosili (rzadziej zaś wprost) zrekonstruujemy stanowisko E. Chudnoffa. W trakcie rekonstrukcji skupimy się na najistotniejszych cechach poznania intuitywnego, które będą kluczem zarówno do zrozumienia wielości tradycyjnych już odniesień i niejawnych odwoływań do intuicji, jak i sposobem poprzez który możliwe stanie się ustalenie warunków możliwości ugruntowania metafizyki jako dziedziny autonomicznego badania rzeczywistości. (shrink)

Podjęta w artykule problematyka dotyczy słynnej figury Wielkiego Inkwizytora, z którą spotykamy się w filozoficznych rozważaniach Józefa Tischnera; oczywiście, figury wprost zaczerpniętej z kart powieści Fiodora Dostojewskiego. Nie są to zresztą jedyne nawiązania myśli Tischnera do „imaginarium filozoficznego” twórcy Braci Karamazow. Warto zatem przyjrzeć się bliżej temu, co kryje się w „cieniu”, jaki roztacza wokół siebie Wielki Inkwizytor. Rozważania, nolens volens, muszą zatem dotyczyć „darów” Wielkiego Inkwizytora: pozornego dobra i pozornej wolności. Innymi słowy: zapytamy o postać Wielkiego Inkwizytora jako (...) – niepokojącą, wciąż groźną – „centralną postać nowożytnej filozofii władzy”. I Dostojewski, i Tischner przywołują bowiem pytania, które nie dają się prostym sposobem odsunąć i gestem tym niejako unieważnić, nadal stawiają nas przed niebezpieczeństwem „iluzji” politycznej, w której stawką pozostają najwyższe wartości. (shrink)

Staram się podjąć z Witkiewiczem „dialog” niepozbawiony elementów krytycznych i odniesień do współczesnego stanu badań. Traktuję więc jego propozycję filozoficzną nie jako obiekt jedynie muzealny, ale żywą myśl, z którą można i należy dziś podjąć dyskusję. Wynika to z przeświadczenia, że myślenie filozoficzne stanowi kontinuum i „rozmowa” z filozofami przeszłości może wnieść sporo do badań prowadzonych obecnie. System stworzony przez Witkiewicza nie był nigdy projektem jednorodnym, jego badania stanowiły raczej splot wątków, trudno jest wskazać jedno, dominujące zagadnienie. Jeśli jednak (...) miałbym wymienić taki leitmotiv jego filozofii, to byłby to problem istnienia ożywionego, upsychicznionego i cielesnego bytu, jakim jesteśmy my sami, a w przekonaniu Witkiewicza również wszystkie inne byty, z których składa się materia (stąd tylko pozornie) nieożywiona. Zawężając zakres tego zagadnienia, dochodzimy do klasycznego problemu psychofizycznego w wersji jednak dość oryginalnej z racji wspominanego odrzucenia materii martwej. O ciągłym zainteresowaniu problemem stosunku ciała do umysłu świadczy tytuł ostatniej większej rozprawy filozoficznej Witkiewicza: Zagadnienie psychofizyczne. Prezentowana praca jest próbą pokazania drogi, którą przebył polski filozof, poszukując odpowiedzi na pytanie o problem psychofizyczny, aż do swoistej wersji cielesno-biologicznego panpsychizmu. (shrink)

Celem artykułu jest charakterystyka filozofii chrześcijańskiej w kategoriach tradycji badawczej. Za Larrym Laudanem uznano, że tradycja badawcza nadaje się do eksplikacji pojęcia filozofii chrześcijańskiej. W tym celu autor przybliża najpierw kluczowe pojęcie tradycji badawczej, następnie analizuje pojęcie obrazu świata, które zawsze jest związane z określoną tradycją badawczą. Kolejnym krokiem jest konstrukcja projektującej definicji filozofii chrześcijańskiej jako tradycji badawczej. W artykule wykazano, że filozofia chrześcijańska jako tradycja badawcza jest tradycją pluralistyczną i zdemokratyzowaną. Na zakończenie sformułowano kilka (...) deklaracji metaprzedmiotowych, odnoszących się do metody uprawiania filozofii chrześcijańskiej. Metodą tą powinna być dyskutowalność, czyli niedyktatorska gra zachodząca między przedstawicielami różnych tradycji badawczych wyznających odmienne obrazy świata. (shrink)

Badacze od dawna zwracali uwagę na głębokie przekonanie szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów o wyjątkowości jej kraju i jej swobód. Wbrew temu, co się czasem sądzi, nie był to wyraz sarmackiej megalomanii, która dała o sobie znać w wieku XVII i na początku XVIII, opinię tę głoszono co najmniej od połowy wieku XVI. Nie była to też jakaś polska osobliwość, podobnie mówili i zapewne myśleli o swoich swobodach obywatele innych wolnych rzeczypospolitych. Już w XV wieku mieszkańcy Florencji uważali swoją republikę za (...) jedyną i nadzwyczajną, właśnie z racji panującej w niej wolności. Podobnie swój kraj i panującą w nim wolność oceniali Wenecjanie, a później Holendrzy, a także Anglicy. Zdanie: „jest tylko jedno królestwo na ziemi, gdzie wolność znalazła mieszkanie” wbrew pozorom nie odnosi się do sarmackiej Rzeczypospolitej, ale do hanoweriańskiej Anglii, a jego autor sądził, iż to jego ojczyzna jest jedynym krajem, a Brytyjczycy są jedynym ludem, który prawdziwie może o sobie powiedzieć: „jesteśmy wolni”. Szlacheccy obywatele Rzeczypospolitej wcześnie wpisali się w ten dyskurs, jeszcze przed pierwszą wolną elekcją. Autorka omawia dzieje owego dyskursu w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stwierdzając, że w przeciwieństwie do odwołań w wieku XVI, a nawet w początkach wieku XVII pojawiające się później wzmianki o innych niż własna rzeczpospolita bądź niż republiki antyczne (szczególnie Rzym) były niezbyt liczne i dość powierzchowne, ich autorzy na ogół nie wiedzieli zbyt wiele o przywoływanych krajach, nie mieli jednak wątpliwości, że łączy je z Rzecząpospolitą pewne podobieństwo, które można by określić jako wspólnotę wolności. Bo też ten właśnie motyw, ważny także wcześniej, w wieku XVII i pierwszej połowie wieku XVIII stał się dominujący. Kryzys i skostnienie refleksji politycznej w połączeniu ze spadkiem zainteresowania światem zewnętrznym spowodował, że w szlacheckich dyskusjach politycznych nie pojawiały się już bardziej rozbudowane odwołania do innych krajów i ich rozwiązań ustrojowych. Ich uczestnicy jednak w dalszym ciągu włączali swój kraj w dość elitarną wspólnotę republik europejskich i w dalszym ciągu, nie bacząc na wszelkie różnice społeczne, wyznaniowe, polityczne, z których zresztą często nie zdawali sobie sprawy, uważali je za swoje „towarzyszki”. (shrink)

Emmanuel Lévinas’s Figure of the Third This text aims to describe and analyse a figure of the third used by Emmanuel Lévinas in the three phases of the evolution of his concept. I interpret the term included in the title on an anthropological ground by analysing the transformations of terms: il y a and illeite, which I define as the third. On a social level, I explore the terms used by the French philosopher: troisieme homme and le tiers, defining them (...) collectively as the third party. The basic thesis argued in the paper is the claim, absent in the Polish-language source literature, that Lévinas is most of all a philosopher of the third. I claim that the figure of the third is the starting point of the formation of subjectivity, defines the evolution of concepts and conditions metaphysics. On the socio-political level, the third defines the positive justification of society, influences the reformulation of the question of responsibility, and through this, in Otherwise than Being or Beyond Essence, makes it possible to formulate an answer to the doubts related to the unlimited responsibility for the other versus the question of violence in the context of the ethical relation. I also propose a different interpretation from the popular one of the evolution of the concept as a search for a positive justification of social relations. (shrink)

Artykuł stanowi próbę analizy listu Pico della Mirandoli O języku filozofów, skierowanego do Hermolausa Barbara. W pierwszej części tekstu zaprezentowano kontekst sporu, czyli znamienne dla epoki napięcie między filozofią a retoryką, oraz krytykę filozofii scholastycznej z perspektywy humanistów. Uwyraźnienie stanowiska Barbara pozwala uchwycić sedno sporu z Pikiem, mianowicie:jakiej prawdy – prawdy o czym – powinniśmy poszukiwać? Do analizy stanowiska Pika posłużyły wypreparowane z jego tekstu opozycje: wnętrze/zewnętrze, prawda/pozór, rozum/zmysły i popędy, filozofia/retoryka-sofistyka, człowiek rozumny/człowiek pospolity. Pozwala to uchwycić myśl Pika (...) jako z założenia paradoksalną: okazuje się, że retoryka zarazem zakrywa istotę rzeczy i ją odkrywa. Jest jednocześnie przeszkodą i nieodzownym narzędziem poznania i wyrażania myśli. Dzieje się tak ze względu na nieuchronną historyczność ludzkiej myśli. (shrink)

Artykuł przedstawia zarys rozwoju filozofii życia XIX i XX wieku. Podstawowe zagadnienie to status racjonalności jako wzorca myślenia filozoficznego w świetle argumentów trzech reprezentantów współczesnej filozofii życia: F. Nietzschego, W. Diltheya i H. Bergsona. Każdy z nich jest twórcą oryginalnej odmiany filozofii życia i konstruktywnej krytykiem wzorców naukowej racjonalności.